Псориаз нима
Псориаз – бу иммун тизими иштирок этувчи ирсий мойилликка эга бўлган инфекцион бўлмаган сурункали касаллик бўлиб, бунда янги тери (эпидермис) ҳужайраларининг тезкор ҳосил бўлиши, яллиғланиш реакцияси ва баданда ёрқин-пушти рангдаги оқарувчи доғларнинг пайдо бўлиши юз беради1.
Псориаз қаердан келади?
Псориаз – бу иммун тизими иштирок этувчи ирсий мойилликка эга бўлган инфекцион бўлмаган сурункали касаллик бўлиб, бунда янги тери (эпидермис) ҳужайраларининг тезкор ҳосил бўлиши, яллиғланиш реакцияси ва баданда ёрқин-пушти рангдаги оқарувчи доғларнинг пайдо бўлиши юз беради1.
Шуни тушуниш керакки, псориаз касаллиги ҳаво томчилари, контакт орқали, жумладан қўл бериб сўрашиш орқали юқмайди ва шунинг учун у инфекцион ёки юқумли касаллик эмас!
Псориазнинг пайдо бўлишига иммун, асаб ва эндокрин тизимларининг ишидаги бузилишлар таъсир кўрсатади. Узоқ давом этувчи сурункали инфекциялар, ёғлар алмашинувининг бузилиши, ташқи муҳитнинг нохуш таъсир омиллари ҳам касалликнинг ривожланишига кўмаклашиши мумкин2.
Бугунги кунда псориазнинг гипертония касаллиги, 2-турдаги қандли диабет ва юракнинг ишемик касаллиги билан боғлиқлиги аниқланган1.
Агар қариндошларингиздан бирортасига псориаз касаллиги ташхиси қўйилган бўлса, ўз соғлигига жуда эҳтиётлик билан муносабатда бўлиши лозим. Психо-эмоционал стресс, спиртли ичимликларни истеъмол қилиш ва сурункали инфекциялар каби қўзғатувчи омилларни истисно қилиш лозим.
Псориаз – бу фақатгина терининг касалланишигина эмас, балки таянч-ҳаракат аппаратининг ўзгаришлари, жигар, буйрак, юрак-қон томирлари тизими, қалқонсимон без функцияларининг ўзгариши юз берадиган тизимли касаллик.
Псориаз тарқалган касалликми?
Псориаз – бу иммун тизими иштирок этувчи ирсий мойилликка эга бўлган инфекцион бўлмаган сурункали касаллик бўлиб, бунда янги тери (эпидермис) ҳужайраларининг тезкор ҳосил бўлиши, яллиғланиш реакцияси ва баданда ёрқин-пушти рангдаги оқарувчи доғларнинг пайдо бўлиши юз беради1.
Псориаз камдан-кам учровчи муаммо эмас. Псориаз касаллиги эркакларда ҳам, аёлларда ҳам учрайди, у исталган вақтда бошланиши мумкин.
Турли мамлакатларда тарқалиш даражалари ёшга, яшаш жойига ва генетик омилларга боғлиқ ҳолда деярли нолдан (Хитой, Миср, Германия, Италия) 11,4% гача (Норвегия) ўзгариб туради. Европада тахминан 14 миллион киши псориаз билан азият чекади. Россияда псориаз билан касалланиш даражаси ҳудудларга боғлиқ ҳолда 0,72% дан 11,8% гача ўзгариб туради. Ўзбекистонда расмий статистика мавжуд эмас, аммо жаҳон миқёсидаги тарқалиш кўрсаткичлари ва маҳаллий шифокорларнинг ташхислаш амалиётидан келиб чиқиб, мамлакатда бир йилда ўртача 146 000 нафар бемор псориаз билан қайд этилади.
Касалланганларнинг учдан икки қисмида псориазнинг енгил ва ўртача вариантлари мавжуд, қолганларида эса касаллик оғирроқ шаклда ўтади4,5.
Касалланганларнинг умумий сонидан 10 ёшгача бўлганлар 12% ни, 20 ёшгача бўлган ёшлар - 46% ни, 30 ёшгача бўлганлар эса - 62% ни ташкил қилади. Аёлларда псориаз билан касалликнинг энг юқори даражаси 15,5 ёш билан 54,5 ёшда, эркакларда эса – 27,5 ёш билан
Псориазнинг симптомлари ва бориши
Теридаги қизил-пушти рангдаги тошмалар кўринишидаги дастлабки ўзгаришлар кучли асабий таранглик, стресс ёки оғир инфекциядан кейин пайдо бўлиши мумкин1. Тошмалар тананинг алоҳида қисмларида жойлашиши ёки унинг юзасидаги кенг соҳаларни қоплаб олиши мумкин.
Вульгар псориазнинг енгил ва ўртача шакллари қуйидаги кўринишларга эга бўлиши мумкин: томчисимон, себореяли (бошнинг сочли қисми псориази), кафт-оёқ кафти псориази, букиламалар псориази (инверсив), тирноқлар псориази (псориатик ониходистрофия). Оғир шаклларига пустулез, эритродермик, артропатик псориазлар киради.
Кўп учрайдиган шакллари орасидан қуйидагиларни ажратиб кўрсатиш мумкин:
Вульгар (оддий) псориаз
бунда терида турлича шакллар ва катталикларга эга кумушранг-оқ тангачаларга эга бўлган пушти-қизил тошмалар пайдо бўлади. Тошмалар асосан бошнинг сочли қисмлари, тирсаклар, тиззалар, бел соҳаси ва қуймичда жойлашади, бироқ улар тананинг бошқа исталган соҳасида ҳам пайдо бўлиши мумкин. Бошнинг сочли қисми – ёғли терига эга бўлган беморларда псориазнинг серобоя шакли учун севимли жойдир, у ерда у узоқ вақт қолиши мумкин, бироқ кейин бош ва юзнинг бошқа соҳаларига тарқалиши мумкин.
Псориазда терида пайдо бўлишлар симметрик бўлади, тошмалар ўсиши ва бир-бири билан қўшилиб кетиши орқали тери юзасининг катта соҳаларини эгаллаши мумкин. Турли интенсивлик даражасидаги қичишиш, ёриқлар ва қон чиқиши яллиғланишларни юзага келтириши мумкин.
Агар теридаги тошма пушти-қизил ёки тўйинган қизил бўлса ва юмшоқ кумушсимон-оқ тангалар билан қопланган бўлса, унда бу – оддий псориаз.
Ушбу касаллик, айниқса қишда, кучаяди, сўнади ва бу кўп йиллар кетма-кет юз бериши мумкин.
Псориазда қўл ва оёқ бармоқларининг тирноқлари «ангишвона» (нуқтали чуқурчалар), «мойли доғлар» (тирноқ бурмалари яқинидаги миллиметр ўлчамдаги қизил-жигарранг доғлар) шаклида зарарланиши мумкин.
Умумлаштирилган пустулез псориаз
Бу оғир борувчи касаллик: тана ҳарорати кўтарилади, лоҳаслик, хорғинлик пайдо бўлади. Умумий қон таҳлилида – яллиғланиш белгилари (лейкоцитлар даражасининг кўтарилиши, СОЭ). Тери соҳаларининг ёрқин қизиллиги тери юзасидаги майда ачиштирувчи, оғриқли пустулалар билан алмашинади. Касалликка чалиниш ўчоқлари ўлчамлари тезда ошиб боради, деярли бутун терини қоплаган ҳолда қўшилиб кетади.
Псориатик артрит
Псориаз билан оғриган беморларда кузатиладиган спондилоартрит гуруҳидаги бўғимлар, умуртқа поғонасининг ва энтезисларнинг (пайларнинг суякларга бирлашиш жойлари) сурункали яллиғланиш касаллиги. Псориатик артрит псориаз билан касалланган беморларнинг 6–42% да ривожланади. Россия Федерациясида, Федерал статистик кузатув хизмати маълумотларига кўра, 2014-йилда псориатик артрит билан касалланиш 100 000 аҳолига 2,3 та ҳолатни, тарқалиши 100 000 аҳолига 12,6 та ҳолатни ташкил этди.
Кўпинча псориатик артрит 20 ёшдан 50 ёшгача бошланади, бунда эркаклар ва аёлларда ушбу касаллик билан касалланиш ҳолатлари бир хил даражада. Касалликнинг асосий клиник кўринишларига қуйидагилар киради: периферик артрит, энтезит, дактилит, спондилит. Беморларнинг 70 фоизида псориаз касаллиги таянч-ҳаракат аппаратининг зарарланишидан олдин, 20 фоизида – у билан бир вақтда, беморларнинг 10 фоизида псориатик артрит псориаз касаллигининг биринчи клиник кўринишларидан олдин пайдо бўлади25. Европа тадқиқотчиларининг фикрига кўра, псориаз касаллиги билан оғриган беморларнинг 78 фоизида энтезисларнинг яллиғланиши шаклида эрта ўзгаришлар мавжуд бўлганида псориатик артритни ташхислаш ўртача 2 йил вақтни олади26. Псориатик артритнинг намоён бўлиши бошланишидан 2 йилдан кейин 47% беморларда бўғимлар эрозияси аниқланади27.
Псориатик артрит қуйидаги шаклларга эга: қўл ва оёқларнинг дистал фаланглараро бўғимларининг устун шикастланиши билан, ассиметрик моно/олигоартрит, симметрик полиартрит, умуртқа поғонасининг устун шикастланиши билан, шикастловчи (деформация қилувчи) артрит. Артритнинг бўғимларнинг шишиши, оғриши ва қаттиқлашиши билан бирга келиши маълум, бу эса аста-секин уларнинг деформациясига ва функцияларини йўқотишига олиб келади. Кучайиш даврларида меҳнат қобилиятини йўқотиш кузатилади. Псориатик артритда ногиронликка олиб келувчи ўзгаришларнинг шаклланишини ўз вақтида ташхислаш ва олдини олиш учун буни тушуниш муҳимдир. Шунинг учун ногиронликнинг олдини олиш учун самарали даволанишни ўз вақтида бошлаш керак.
Агар сиз терингизда шунга ўхшаш ўзгаришларни сезсангиз, сифилис, қизил ялпи темиратки, себорей экземаси, атопик дерматит, пушти темиратки каби касалликларни истисно қилиш учун имкон қадар тезроқ шифокорга кўринишингиз керак6.
Псориазни ташхислаш
Псориазни ташхислаш учун бир вақтнинг ўзида учта симптом мавжуд бўлиши керак («псориатик триада» деб аталади):
Псориаздаги тери тошмалари зич тузилишга эга бўлади, ҳар бир бляшка атрофида гардишлар пайдо бўлади.
Псориазнинг оғирлиги PASI (Psoriasis Activity and Severity Index – паталогик жараённинг оғирлиги ва фаоллиги индекси) индекси ёрдамида аниқланади, у эса псориаз касаллигининг ифодаланганлик даражасини баҳолаш имконини беради. Бунда оғирлик терининг қалинлашиши, шишиши, гиперемияси ва тернинг қовланиши бўйича баҳоланади. Зарарланиш майдони 0 дан (касалликнинг теридаги кўринишлари бўлмаганда) 72 баллгача (терида максимал даражада кўриниши) оддий чизиқли шкала ёрдамида аниқланади.
Камдан-кам ҳолларда, диагностик қийинчиликлар юзага келганда, ташхисни тасдиқлаш учун бляшкалар бўлган таъсирланган терининг гистологик текшируви ўтказилади7.
Псориазни ташхислаш учун касалликнинг қандай кечаётганини билиш лозим. Учта асосий босқич ажратиб кўрсатилади:
Псориазни қандай даволашади?
Ташхис қўйиш тўхтатилганидан кейин шифокор даволашни тайинлайди. Ҳар бир бемор учун псориазнинг аниқланган шакли ва симптомларнинг оғирлигини ҳисобга олган ҳолда индивидуал даволаш режими танланади.
Псориазни даволашда диетага амал қилиш, дори препаратларини ҳамда физиотерапияни қўллаш талаб қилинади.
Барқарор ремиссияга (узоқ вақт давомида кучаймайдиган ҳолат) эришиш учун бемор шифокорнинг кўрсатмаларига қатъий риоя қилиши ва терапия самарасиз бўлса, даволанишни созлаш учун мунтазам равишда унга ташриф буюриши керак.
Диета
Псориаз билан оғриган беморнинг рационида янги сабзавотлар, гипоаллерген маҳсулотлар (цитрус мевалари, асал, шоколад бундан мустасно), денгиз балиқлари, қайнатилган гўшт ва ўсимлик ёғи бўлиши керак. Спиртли ичимликларни истеъмол қилиш таъқиқланади.
Физиотерапия
Псориазнинг енгил шаклларини даволашда ультрабинафша нурланиш, фототерапия, магнитотерапия, лазер терапияси, криотерапия ва плазмаферез қўлланилади15. Ушбу процедураларнинг барчаси фақат клиник марказларда мутахассислар назорати остида белгиланади ва амалга оширилади.
Физиотерапия муолажалари дори воситаларининг ножўя таъсирларини камайтириш билан бирга ремиссиянинг бошланишини тезлаштириши мумкин. Шуни эсдан чиқармаслик керакки, далилларга асосланган тиббиёт физиотерапия муолажаларининг самарадорлиги тўғрисида етарли далилларга эга эмас, чунки уларнинг самарадорлиги бўйича жиддий кўп марказли тадқиқотлар ўтказилмаган.
Дори-дармонлар билан даволаш
Енгил ва ўртача даражадаги псориаз касаллиги учун салицил кислотаси, нафталин мойи, ихтиол ва қайин қатронини ўз ичига олган маҳаллий терапевтик воситалар буюрилади. Улар терининг таъсирланган жойларига қўлланилади. Бундан ташқари, псориаз касаллигини даволашда топикал глюкокортикостероидлар, D3 витаминининг синтетик аналоглари, синк пиритионини ўз ичига олган мазьлардан фойдаланиш мумкин8,24.
Топикал глюкокортикостероид (гормонал) воситалар псориазнинг ҳар қандай шаклларида ягона восита сифатида ёки бошқа ташқи ёки тизимли қўлланилувчи препаратлар билан биргаликда қўлланилади9.
Топикал глюкокортикостероид терапиясини назоратсиз ўтказмаслик кераклигини билиш муҳимдир, чунки бу псориаз касаллигининг боришининг ёмонлашишига олиб келиши мумкин. Шунинг учун терапияни назорат қилиш ва тузатиш учун профессионал тиббий кузатув зарур28.
Ўртача ва оғир псориаз касаллиги билан оғриган беморларни даволаш мураккаб вазифадир: дерматовенеролог ва эҳтимол ревматологнинг мажбурий назорати талаб қилинади. Иммунитет тизимига таъсир қилувчи турли хил воситалардан фойдаланиш мумкин: циклоспорин, метотрексат, ретиноидлар, барча кўрсатмалар ва қўллаб бўлмайдиган ҳолатларни ҳисобга олган ҳолда, мунтазам ва қаттиқ тиббий назорат остида ва лаборатория параметрларини доимий назорат қилган ҳолда10,11,12.
Баъзида, тизимли воситалар билан стандарт даволанишга қарамасдан, псориаз касаллиги таъсирланган майдоннинг кўпайиши, бўғимларнинг қўшилиши ва бошқа органлар ва тизимлардаги патологик ўзгаришлар шаклида ривожланиши мумкин.
Биологик препаратлар
Моноклонал антитаначаларга асосланган генетик муҳандислиги йўли билан яратилган биологик препаратлар синфларини яратиш псориаз касаллигини даволашда инқилоб қилди. Моноклонал антитаначалар – бу сунъий оқсиллар бўлиб, таркиби табиий оқсилларга ўхшаш бўлиб, вируслар ва бактериялардан ҳимоя қилиш учун инсон танаси томонидан ишлаб чиқарилади. Псориазли беморларда бундай биологик препаратларни қўллаш тери ва бўғимларда патологик жараённинг ривожланишига сабаб бўлган яллиғланиш омилларининг фаоллигини бостиради. Биологик препаратларни қўллашнинг терапевтик таъсири касаллик фаоллигининг пасайишига, терининг зарарланиш майдонининг пасайишига ва ремиссия давомийлигининг ошишига олиб келади17.
Генетик муҳандислиги йўли билан яратилган биологик (биологик) препаратлар синфларини яратиш псориаз ва ҳатто псориатик артритни даволашда тубдан янги натижаларга эришишга имкон берди.
Ўзбекистон Республикасида оғир ва ўртача оғирликдаги псориаз ва псориатик артритни даволаш учун қуйидаги генно-инженерлик биологик препаратлари қўлланилади: ИЛ-17.
Ушбу препаратлар оғир псориатик артритли беморларда мустақил препаратлар сифатида ҳам, метотрексат билан биргаликда ҳам касаллик фаоллигини пасайтиради13,14,24.
ФНО-α ингибиторлари билан даволаш инфекцияларнинг қўшилиши билан ҳам, иммунитетнинг пасайиши туфайли сурункали юқумли жараёнларнинг фаоллашиши билан ҳам мураккаблашиши мумкин.
Интерлейкин 17А селектив ингибиторларининг ўзига хос хусусияти туғма иммунитет ҳолатига минимал таъсир қилишдир, бунда препаратлар псориаз, псориатик артрит ва анкилозан спондилитнинг асосий сабабига таъсир қилувчи яллиғланиш жараёнини камайтиради18,19.
Санатория-курортларда даволаш
Кенг тарқалган фикрга қарамасдан уни касалликнинг илгарилаб борувчи босқичида ўтказиш тавсия қилинмайди. Водород сульфидли сувлар билан даволаш Горячий Ключ, Ейск, Пятигорск, Сергиевск минерал сувлари, Серноводск, Сочи, Матсеста, Хоста курортларида; кремнийли сувлар билан даволаш – Горячинск, Талая курортларида; радон сувлари билан даволаш – Белокуриха, Молоковка, Пятигорск курортларида амалга оширилади16.
Климатотерапия табиий қуёш нурланиши, денгиз сувида чўмилиш, термал булоқларда чўмилиш, ҳаво ҳарорати ва намлигининг таъсирини ўз ичига олади.
Псориаздаги ҳаёт тарзи ва тахмин қилиш
Псориаз сурункали, кучайиб борувчи касалликдир. Узоқ муддатли псориаз касаллиги беморнинг руҳий фаровонлигига таъсир қилади, унинг одатий турмуш тарзини бузади: теридаги ярқироқ, ёрқин тошмалар бошқалар томонидан юқумли, тартибсиз ва жирканч нарса сифатида қабул қилинади.
Беморлар нафақат касалликнинг ташқи кўринишларидан азоб чекишади. Спиртли ичимликларни истеъмол қилиш кўпинча вазиятнинг ёмонлашиши билан бирга келади, бу эса беморларни ундан бутунлай воз кечишга мажбур қилади. Шахсий гигиена учун сочиқ ва рўмолча танлаш ҳам ноқулайлик туғдиради – қаттиқ мато тери микротравмаларига олиб келади ва тирналган ва кесилган жойларнинг битиши янги тошмалар пайдо бўлишига олиб келади (Кебнер симптоми деб аталади). Худди шу сабабга кўра, беморларга кенг кийим киймаслик ва яланғоч танага жун пайпоқ ва свитер тегмаслиги тавсия этилади.
Психо-эмоционал ҳолатга ҳам зарар етади – псориаз касаллиги ташқи томондан кўриниб турган болалар ўз тенгдошлари орасида беихтиёр ташқарида бўлиб қолишади ва бундай одамнинг қўлини силкитиб, инфекцияни юқтириш мумкинлиги ёки йўқлигини охиригача тушунмаган ҳолда улар катталарга эҳтиёткорлик билан муносабатда бўлишади. Псориазнинг юқумли эмаслигини нафақат тушуниш, балки бошқаларга тушунтириш ҳам муҳимдир. Жамиятда ушбу касаллик ҳақидаги нотўғри тушунчаларни ўзгартириш учун таълим иши зарур ва малакали психолог ўзларига шубҳа қиладиган беморларга ёрдам беради.
Ташқи ўзгаришларга қўшимча равишда, псориатик артрит каби даҳшатли асоратнинг ривожланиши мумкинлигини ёдда тутиш керак. Псориазнинг оғирлигига қарамасдан, замонавий воситалар ёрдамида касалликни ўз вақтида кузатиб бориш ва назорат қилиш псориаз касаллиги ва унинг асоратларини самарали назорат қилиш имконини беради. Ва бугунги кунда бунинг учун барча сабаблар бор: фармацевтика саноатидаги энг янги технологиялар барқарор, узоқ муддатли ремиссияга эришиш, бундай беморларнинг ҳаёт сифатини сезиларли даражада яхшилаш имконини берадиган инновацион биологик препаратларни яратган.
Агар сизга ёки қариндошингизга псориаз касаллиги ташхиси қўйилган бўлса, умидсизликка тушманг! Замонавий тиббиёт псориазнинг узоқ муддатли ремиссиясига эришишга имкон беради, гарчи бу парҳезга риоя қилишни, косметика ва кийимни тўғри танлашни, шунингдек, дори-дармонларни мунтазам равишда қабул қилишни талаб қилади.
Доимий ташрифлар ва шифокорингиз билан ишончли муносабатлар псориаз касаллигини самарали назорат қилиш ва ушбу маккор касалликнинг мумкин бўлган асоратларини олдини олишга ёрдам беради. Бугунги кунда псориаз терапиясининг натижалари унга бўлган муносабатни бутунлай ўзгартириб, беморга тўлиқ ҳаёт кечириш имкониятини беришини тушуниш муҳимдир.
